Aanspreker

door Ruud Meijns

Bij het bladeren in een adresboekje van 1910 viel me op hoeveel aansprekers er in Zaandam hun diensten aanboden, 18 stuks. Andere benamingen zijn: aanspreker, doodbidder, lijkbidder, kraai. Aansprekers droegen lange steken, lange zwarte mantels en een grote witte bef.

Een aanspreker is iemand die nabestaanden, vrienden en kennissen op de hoogte stelt van een overlijden. Daarnaast verzorgden ze, op verzoek, de organisatie van de ter aarde bestelling; het uitnodigen van de gasten. 

Men kon zich verzekeren voor de kosten van een begrafenis bij een verzekeringsmaatschappij of bij een dooienfonds. Men wilde voorkomen dat je ‘van de armen’ d.w.z. op kosten van de gemeente begraven werd.

Het was een vrij beroep. Maar soms had de aanspreker een agentschap van een verzekeringsmaatschappij bij welke overlijdens-polissen waren ondergebracht. Anderen vormden samen een vereniging waarbij ze de taken verdeelden. Soms waren ze verbonden aan een begrafenisvereniging.

Ik denk dat niemand van alleen het aanspreken alleen kon leven. Vaak waren het barbiers. Ik heb advertenties gezien van aansprekers die naast het aanspreken als timmerman of schoenmaker hun brood verdienden. Het was een functie die nodig was in een tijd met weinig communicatiemiddelen. Voor de gewone man was een advertentie in de krant al een heel ding en  kostbaar.

Er was natuurlijk concurrentie, elke overledene was er één, dus moest je er vlug bij zijn. Men adverteerde in de krant om de lezers op de hoogte te stellen van hun aanwezigheid. En ook bij een verhuizing werden de toekomstige klanten op de hoogte gesteld op het nieuwe adres.

Ten onder aan populariteit

Aan het einde van de negentiende eeuw ging het mis met de begrafenisfondsen. Het vastgestelde bedrag voor de contributie en de uitkering bij overlijden was nattevingerwerk en niet gebaseerd op statistische gegevens. Met steeds meer leden en vergrijzing van het ledenbestand groeide het risico dat de bodes de uitkeringen niet konden betalen. Vooral veel kleine fondsen gingen failliet en de leden waren dan alles kwijt.

Vanaf 1880 werden de volksverzekeringen populair omdat mensen hier kleine bedragen konden verzekeren. De bijhorende premies waren vastgesteld aan de hand van sterftecijfers waardoor deze verzekeringsmaatschappijen een veel lager risico liepen dan de ouderwetse begrafenisfondsen. De laatsten moesten zich wel aanpassen en gingen op in de nieuwe, veel grotere, verzekeringsmaatschappijen of failliet. De tijd van de persoonlijke eenmansfondsen was voorbij.

Akte van overlijden. Hendrik Bos is de aanspreker.

Uit: Noord-Hollandsarchief Haarlem.

illustratie: Wiki woordenboek, prent van Josephus_Nuss.