Brand in de Traanfabriek

‘Op 8 juli 1927, een schoonen zomeravond te half zeven ongeveer, wordt er getelefoneerd: ‘Er is brand in een oliefabriek aan het eind van de Zuiddijk – dicht bij het kerkhof.’  Dit is de openingszin van het verslag dat brandweercommandant Heijnsbergen in zijn boek over branden in Zaandam, over deze brand schreef.

Het ging om een brand bij de Traanfabriek van Molenberg & Dekker, Zuiddijk 404. Een plek aan de Zaan waar later scheepswerf ‘Vooruit’ zich vestigde. Al vóór 1900 waren de heren Molenberg en Dekker bezig met het vervaardigen van olie uit verschillende producten. De naam traanfabriek geeft een associatie met de walvisvaart waar de Zaanstreek bekend om was. De traankokerijen werden buiten de stad en het liefst aan het water gebouwd. Zo ook deze fabriek. In het Oostzijderveld stond nog een andere traanfabriek – het ‘Pruthuis’ van de firma Best en Dekker, ook een Dekker(?). Deze fabriek ging in 1940 door brand verloren. Bij de rode stip ligt nr. 404 op de Zuiddijk.

De firma Molenberg & Dekker was ook agent van de American Petrol Company, een Amerikaans/Belgische oliemaatschappij die op nr. 402 aan de Zuiddijk was gevestigd; een buurman. Een agentschap voor je buurman; merkwaardig.

Molenberg & Dekker vroegen voor 1900 al diverse zaken aan die werden aangehouden of werden afgewezen toen bleek dat ze aan het verkeerde adres waren gericht. De eigenaren vroegen in 1902 vergunning aan voor het ‘Oprichten van een fabriek voor de bereiding van traan en andere producten uit visafval’.

De vergunning wordt in eerste instantie geweigerd omdat men niet zeker is over de stankoverlast. Bewoners hadden bezwaar aangetekend. In 1904 wordt de vergunning toch toegekend onder ‘zware  voorwaarden’ wat betreft de stankoverlast. In dat jaar moet ook de brandweer in actie komen omdat op de zolder van de traankokerij brand uitbrak.

In 1909 moet de politie in actie komen en de bouw stil leggen omdat er bij het maken van een petroleumopslagplaats niet volgens de voorschriften werd gewerkt. In 1911 wordt de fabriek opnieuw ingericht en worden 3 nieuwe motoren voor de oliepompen geplaatst.

Brand

Dit is de plek van de traanfabriek aan de Zuiddijk. Onderaan de tekening loopt de Zuiddijk en aan de bovenkant loop de Zaan, in dit geval staat er Zijkanaal G.

Op die noodlottige dag breekt er brand uit die de volledige fabriek in de as legt. De brand brak uit in de oliestokerij die een paar dagen eerder  verhuurd was aan de firma Post uit Maassluis. De oorzaak van de brand was dat de ketel waarin de olie was gestort overliep en met vuur in aanraking kwam. De gebouwen waren verzekerd.

Na de brand spreekt de brandweercommandant Heijnsbergen de eigenaar nog even en die is de wanhoop nabij. Hij spreekt volgensr Van Heijnsbergen de volgende woorden; “Vriend, het is gedaan met mijn traan en mijn fabriek is naar de maan, jullie kunnen wel huiswaarts gaan”. De man was kennelijk nog in staat om te rijmen maar mogelijk was dit poëtische vrijheid van de brandweercommandant.

Na de brand zijn er nog wel pogingen gedaan om de traanfabriek weer op te starten maar blijvend waren die niet.  In 1935 komt de Coöperatieve Vereeniging Scheepswerf Vooruit op deze plek met 2 werkplaatsen en een scheepshelling.

Illustraties: gemeentearchief Zaanstad