De werkgroep Erfgoed en Ruimte wandelt naar de Schildersbuurt

door Simon Greve

De Westzijde is natuurlijk een van de oudste straten van Zaandam. Ooit aangelegd om de Zaan buiten de polders te houden werd er al snel gebouwd langs deze weg. En waar nu de bebouwing één lang lint vormt waren vroeger de individuele dorpen nog goed herkenbaar.

Toen daarna de dorpen groter werden en de ruimte aan de Westzijde zelf tekort begon te schieten begon men met de paden, loodrecht op de Westzijde, het veld in. Het eerst bij Zaandam centrum, maar later ontstonden er steeds meer paden. Paden die steeds langer werden omdat er steeds meer bijgebouwd werd. Zo ontstond de structuur die tot niet zo lang jaar geleden goed herkenbaar was in de Zaanstreek.  

Op de foto John en Paul, Leden van de werkgroep. In onze werkgroep outfit.

Aan de Westzijde staan oude huizen, reden om daar met de werkgroep wandeling te beginnen. En wel bij nummer 155/157 (zie onderstaande foto). Voor oudere Zaandammers, dat is ongeveer tegenover de vroegere de Hoopbrug. En waar aan de Zaankant, op het terrein van de gasfabriek recent veel veranderd is, geldt dat niet voor de westelijke kant van de Westzijde. Daar staan vaak nog de oude panden. Het panden op nummer 155 oogt vervallen, maar heeft wel de monument status. Nummer 157 was een winkel, misschien wel de kleinste van heel Zaandam. Veel meer over de historie van het pand en de streek kunt u lezen op pagina 1105 van het blad Anno 1961: https://www.historisch-zaandam.nl/wp-content/uploads/2023/11/Anno-1961-NR.-138-2.pdf . De vorige eigenaar heeft hier lang gewoond en had zeker hart voor erfgoed. Misschien dat na het recente overlijden van deze eigenaar Stadsherstel Amsterdam de beide panden overneemt en herstelt.

In 1926 heeft Dhr Hofstee de gevel van 155 laten verbouwen. En grappig is dat er in 1955 door Caltex een vergunning is aangevraagd om bij Westzijde 155 een benzinepomp te mogen plaatsen. Ik (1962) kan me zelf niet herinneren dat er een pomp heeft gestaan en ik heb er ook geen foto’s van gevonden. Weet iemand van de lezers hoe dat zit?

Nummer 157 is gebouwd in 1892 als woonhuis. Honderd jaar geleden zat hier de firma Timmer en Joor, behangers  en stoffeerders. Daarna kwam er een rijwielhandel en  in 1968 zat hier motorhuis van Wijnen. En het pand was op het laatst een woonwinkel. Hopelijk blijft het behouden.

Beide woningen staan niet echt direct aan de Westzijde, maar staan onder een hoek. Dat komt door de oude padenstructuur , vooral in dit geval door het Wortelenpad.  Dat pad stond hier niet helemaal haaks op de Westzijde.

Naast nummer 157 staat een naambordje van het Boerenpad. Wat eigenlijk historisch gezien niet juist is. Dit zou de Sportsteeg moeten zijn, in ieder geval heette het zo tot 1932. Er staat nog slechts 1 huis aan dit deel van het pad. En dat is nu Westzijde 159b en vroeger Sportsteeg 1. De leeftijd van het pand kon ik niet vinden. Het eigenlijke Boerenpad loopt iets zuidelijker. Een aandachtig kijker ziet dat het huis een beetje krom staat. Er is namelijk wel geheid onder de schoorsteen, in het midden van het pand, maar niet onder de beide zijden van het pand. Daardoor zijn de beide uiteinden gezakt. Hout is altijd wat buigzaam, vandaar nu deze vorm.

We lopen langs de Westzijde naar het noorden langs Sportcity en komen dan bij  vier schitterend gerestaureerde woningen, de nummers 173 t/m 179 (zie foto onderstaand). In één rijtje, oftewel onder één kap wat op zich voor houten woningen al zeldzaam is.  Stadsherstel Amsterdam heeft de woningen gekocht van Parteon en daarna prachtig hersteld. Ze zijn aangewezen als gemeentelijke monumenten. Meer daarover leest u via de volgende link: Stadsherstel koopt Zaanse arbeidershuisjes aan Westzijde | Al het nieuws uit Zaanstad (rodi.nl) Wie goed kijkt ziet ook de eigenaardigheden van de woningen.  Kijk eens naar de  ramen in de woningen. Die zitten niet allemaal op één lijn. En de planken zitten niet allemaal recht, maar lopen op naar één kant. Het hoekpand links (173) heeft ook een raam wat onder 45 graden t.o.v. de weg geplaatst is, wat vroeger in de Zaanstreek gebruikelijk was.

Na deze vier geschakelde woningen komen we bij een losstaand huis, Westzijde 185, het geboortecentrum Zaanstad. Een prachtig gerestaureerd huis uit 1625 in Zaans groen met mooie details. Ook weer met een enorme historie: Het Geboortehuis – Stadsherstel Amsterdam . Ook dit pand staat onder een hoek ten opzichte van de Westzijde maar waarom dat is kan ik hier niet achterhalen. Ook op heel oude kaarten lijkt de plaatsing vreemd. Maar wie weet paste het in 1625 juist prima.

Wie een klein stukje het erf oploopt ziet dan schuin links een lichtgeel gebouw staan, Westzijde 181. Een bijzonder gebouw want ooit was dit gebouw een Vermaning en op dit moment, na het vertrek van het mannenkoor,  aan het vervallen.

Nummer 187/189 is een bijzonder houten pand omdat het twee etages  en een kap heeft en niet, zoals de meeste houten woningen in de Zaanstreek, slechts één etage plus een kap. Het heeft geen deuren aan de straat maar aan de zijkant van het pand. Het dateert van de tweede helft van de negentiende eeuw. Zie de onderstaande foto (187/189 links, 191 rechts) uit 1975.

Westzijde 191 is een pand met een stenen voorgevel van rond 1880. Het pand oogt alsof het er al stond toen de Westzijde opgehoogd werd want de ramen zitten opmerkelijk laag. En omdat ik weer veel te veel wil vertellen en dit stuk volgens de redactie daardoor vast weer te lang wordt hou ik het nu maar eens kort.

We steken de Vincent van Goghweg over. Die bestond 100 jaar terug nog niet en de Westzijde liep hier gewoon door. En waar nu de Vincent van Goghweg loopt lagen ooit de Eikenboomsteeg en molen de Eikenboom (gesloopt in 1883) , houtzagerij de Breewer en de Gassteeg. Op de foto onderstaand twee verdwenen panden (201 en 201b) aan de Westzijde precies op de plek waar nu de Vincent van Goghweg loopt. In het rechterpand zat een fietsenhandelaar. Geheel links twee huizen die aan de Gassteeg liggen.  Maar dit stukje Zaandam is al heel lang geleden gesloopt, weinig Zaandammers zullen zich de situatie van toen herinneren.  

Na het oversteken van de Vincent van Goghweg liggen aan de Zaan een aantal nieuwe kantoorpanden. Makelaars aan de opschriften te zien. Aan de westkant van de Westzijde zien we  een nieuwe wijk die gebouwd is op de plek waar vroeger het Blauwe pad en het Meester Cornelispad waren. Maar als het gaat om erfgoed is zo’n nieuwe wijk niet interessant.  Op de onderstaande oude foto zien we vooraan het Meester Cornelispad, daarachter het Blauwe pad en daar weer achter in het midden de Jedeloo-school. Hoewel de paden prachtig oud-Zaans overkomen moet het vaak toch een koud, tochtig en vervallen geheel zijn geweest met al die houten huizen van destijds. Rond 1970 is het laatste huis aan deze paden gesloopt.

Als we doorlopen komen we bij de Jedelooschool. Tenminste, vroeger was het een ambachtsschool met die naam. Ontworpen door Jan Schipper en in 1931 gebouwd voor nog geen 400.000 guldens. Sinds 2010 is het het Jedeloo gebouw en zijn er woningen in gemaakt. Wel is het een typisch ontwerp dat beeldbepalend is voor dit deel van de Westzijde. Aan de linkerkant van de school treffen we de qua architectuur schitterende conciërgewoning behorend bij de school

Tegenover de conciërgewoning ligt aan de Zaankant op nummer 346 (zie foto) een bijzonder pand dat niet is wat het lijkt. Er staat 1740 op de gevel, maar dat klopt niet. Want de gevelsteen en versiering komen oorspronkelijk van een ander pand en zijn hier later opgemetseld.  Het oude pand had maar één bouwlaag en een pannendak, zie foto. Het stond ongeveer op dezelfde plaats aan de Westzijde. In 1740 waren de meeste huizen van hout, dit moet een uitzondering zijn geweest. Mogelijk was het van een rijke burger. Het nieuwe pand heeft een extra bouwlaag, is dus veel hoger.

Het huidige herenhuis zelf dateert volgens de bouwvergunning uit 1906 en Dhr. Aten heeft het laten bouwen destijds. Remmert Aten was eigenaar van houtzaagmolen de Bark, later omgebouwd naar een stoomzagerij en kennelijk in goeden doen. Op de bouwvergunning staan de ornamenten nog niet ingetekend. De mannen op de gevelsteen dragen rollen zeildoek, rond 1740 werd er veel zeildoek van hoge kwaliteit  gemaakt in de Zaanstreek. Dat was het befaamde hennep- of later vlaszeildoek. De werkgevers heten rolreders of fabrikeurs.

 Voor het huis, maar niet zichtbaar op de foto, ligt nog een rijtje oude ‘geeltjes’, een steen uit die tijd.

Westzijde 352 , ook aan de Zaankant is gewoon een heel mooi pand uit 1886. Later is het uitgebouwd.  Goed onderhouden met leuke details als bijvoorbeeld het schuin geplaatste raam rechts.

Westzijde 213a is een pand dat deels aan de Westzijde staat en deels aan de Ruysdaelstraat.  De bijzondere toelopende vorm en hoogte van de ramen verraden dat hier ook vroeger al een winkel gevestigd was. Als u de Ruysdaelstraat een klein stukje inloopt kunt u ook de achterkant van de school bekijken.

Ik sla nu wat huizen aan de Westzijde over die wel interessant zijn, maar ik moet dit artikel beperkt houden. We lopen door naar de hoek van de Frans Halsstraat en de Westzijde. Duidelijk herkenbaar is ‘het meisje’, een beeld dat daar in het plantsoen staat. Bij het meisje staand kunt u zich omkeren en even kijken naar het pand op de hoek van de Westzijde en de Rembrandtstraat, namelijk Rembrandtstraat 1 (zie onderstaande foto). Een prachtig ontworpen pand met vele bijzondere vormen. Het dateert uit 1927 en is ontworpen door de destijds bekende Zaanse architect C. Tuijnman. Later is er een etage op geplaatst. Wel is dat qua stijl prima gedaan.

Als u dan nog een draai maakt naar links, en naar de overkant kijkt van de Westzijde staat daar een pand opgetrokken uit een rode steensoort. Nummer 402 werd in 1906 gebouwd voor drogist Klaas Doorgeest en stond bekend als drogisterij ‘het Noorden’.  Nadat de drogisterij haar deuren sloot raakte Westzijde 402 langzamerhand in verval en uiteindelijk dreigde sloop. Vanwege de bijzondere architectuur van het pand belandde het uiteindelijk op de gemeentelijke monumentenlijst. In 2017-2018 werd Westzijde 402 gerestaureerd.

We slaan de Frans Halsstraat in en daarmee komen we in de Schilderswijk. De wijk grenst aan de Oostkant direct aan de Westzijde en wordt in het Noorden begrensd door de Hoornse lijn. De schilderswijk is in de jaren voor de oorlog is gebouwd op het terrein van Schaatsclub de Noordpool en komt ruim en mooi over met brede straten. Vrijwel alle woningen in deze wijk zijn opgetrokken uit donkere baksteen en hebben twee etages, een erkertje en een donkere pannenkap. De woningen zijn gebouwd in rijtjes en in sommige straten als  luxe twee-onder-één-kap. Er is weinig doorgaand verkeer en de wijk ademt dan ook rust en ruimte.

Grappig detail is dat de woningen aan het eind van de Frans Halsstraat iets oplopen, de dakgoten liggen steeds iets hoger. Een oude zandrug? 

Centraal in de wijk ligt het vroegere gemeentelijke ziekenhuis, in 1931 gebouwd. Het is een ontwerp van architect Jan Schipper in de stijl van de Amsterdamse school. In het begin van de 20^e eeuw werd er nog veel gewerkt in kleine plaatselijke ziekenhuisjes. Alleen hadden die niet de ruimte om operaties uit te voeren.  Dit ziekenhuis voorzag daarin en had een regionale functie. In 1965 werd de ziekenhuiszorg overgeheveld naar het Julianaziekenhuis en kreeg het Frans Hals ziekenhuis een meer paramedische bestemming en werd ook wel het van Raaltencentrum genoemd. Dhr van Raalten was de laatste geneesheer directeur. Sinds 1996 heeft het een woonbestemming. Het ligt schitterend in het groen met op het terrein imposante bomen. Op de onderstaande foto is dat nog niet zo, het pand is daar net gebouwd, de bomen zijn nog sprietjes. Te zien is dat het ziekenhuis destijds nog behoorlijk in het veld ligt. Later is er een verdieping opgebouwd. Helaas wijkt dat qua bouwstijl nogal af van de oudere verdiepingen en doet daarmee afbreuk aan de uitstraling van het pand. Achter het gebouw loopt de Govert Flinck straat.

 Ter toelichting:

Zoals bekend is het bestuur enkele jaren geleden met een werkgroep “Historisch Erfgoed & Ruimte” gestart. Deze werkgroep houdt zich bezig met de ontwikkeling van vastgoed en ruimtelijke structuur in Zaandam in historisch opzicht. Zij bewaakt het behoud van historische panden, pleinen, bruggen en objecten in Zaandam. Om die reden wandelen de leden van de werkgroep regelmatig door delen van oud-Zaandam, tegenwoordig gekleed in groene hesjes van de vereniging. En we doen van de wandelingen ook verslag op de website.

Tijdens die wandelingen bekijken we interessante gebouwen aandachtig. Met veel aandacht voor de leeftijd van een pand, de details, de functie en vroegere functie, het onderhoud en of het past bij de buurt.