Een wandeling door de Havenbuurt
door Giljam Kleijn en Simon Greve
Zaterdag 8 juli was de werkgroep Historisch Erfgoed (zie onderstaande foto, Herman Aartsen ontbreekt) in de Havenbuurt. Niet dat hier huizen staan die echt heel oud zijn, want tot het eind van de 19e eeuw stond er vrijwel niets aan de haven. Pas daarna werd de Havenbuurt bebouwd, om te beginnen aan de Noordkant, dus de kant van Zaandam-centrum. De Havenbuurt kent dan ook geen panden met een monumentale status. Maar heeft wel een heel eigen karakter wat het bezoek erg de moeite waard maakte.
De werkgroep droeg voor het eerst de groene hesjes met opschrift ‘Historisch Zaandam’. Gevolg was dat we niet een groepje mensen waren die argwaan wekten als we schijnbaar bij iemand binnen keken, maar dat men spontaan naar buiten kwam om een praatje te maken. En men kon ons veel informatie geven!
Een indruk van de Haven voordat er gebouwd werd geeft de onderstaande foto waar alleen heel in de verte rechts een pand staat. Dat was het Bonkieshuis, het officiële wachtlokaal waar de arbeiders die niet naar huis gingen konden schaften en waar uitbetaald werd. Verderop in dit artikel wordt daar op teruggekomen.
Stonden er daarvoor in het Havengebied dan helemaal geen huizen? Jawel, in de 11e en 12e eeuw moeten er in dit gebied mensen hebben gewoond in een nederzetting die Oud-Zaanden genoemd is. Er zijn resten gevonden van een oeroude begraafplaats ongeveer bij Cafetarium de Haven (de patatzaak) en er zijn ook potten gevonden. Een zeer oude nederzetting dus. En mogelijk was er ook in de 16e eeuw bebouwing in het gebied. Er schijnt in die periode een kapel te hebben gestaan op het eiland Zaenderhorn. Dan zal er vast ook bebouwing zijn geweest. Bedacht moet wel worden dat er toen geen Noordzeekanaal was, en dat het toenmalige IJ veel grilliger was qua kustvorm (zie onderstaande afbeelding uit 1775) . Bovendien was er eb en vloed, bij hoog water moet het af en toe overspoeld zijn.
Voordat er gebouwd werd aan de Havenstraat was het buitendijks gebied, in gebruik als riet- en hooiland (zie onderstaande foto) . De historie van de Haven en Havenbuurt leest u als u geïnteresseerd bent in de cultuurhistorische verkenning opgesteld door de gemeente Zaandam: Klik hier CHV_Havenbuurt
Op 8 juli verzamelden we ons bij het Cafetarium aan het begin van de Havenbuurt aan de enige toegangsweg als je met de auto komt. Vlakbij deze zaak ligt een brug waaronder de sloot die de Haven verbindt met het industrieterrein daarachter. Bij deze brug zien we wat vreemds, de brug kent aan de westkant een meter of vier rails. Alleen deze vier meter, verder niets. Deze rails zijn het enig overgebleven deel van de oudste spoorbaan van Zaandam naar Amsterdam. Later is het spoor naar het Westen verplaatst en ging het over de Hembrug. U leest er meer over in de fantastische nieuwsbron de Orkaan: https://www.deorkaan.nl/het-laatste-restje-van-de-eerste-zaanlijn/
Het oude spoor bepaalde ook de vorm van de havenbuurt. Dat is de reden dat de havenbuurt aan het begin smal is en later breed uitloopt. En dus ook de reden dat de Archangelstraat een vreemd kleine hoek maakt met de Havenstraat. Achter de huizen is het tracé van de oude spoorlijn nog herkenbaar.
In de haven werd veel hout aangevoerd. Over het leven van de arbeiders toen staat op de site van Historisch Zaandam een mooi artikel: Bootwerkers en vlotters: hier
Op de kop van de bebouwing staat tegenwoordig een tamelijk nieuw pand waar vroeger café de Blokhut stond. Zie foto:
Het begin van de bebouwing is grotendeels particulier initiatief geweest. Verderop pas begint de zo kenmerkende woningbouw door de woningbouwverenigingen. Het begin, het Noordelijke deel is dan ook het oudste deel. Men bouwde als het ware naar het zuiden toe.
Na het moderne pand dat nu op de plek van het cafe staat volgen drie kenmerkende huizen, Havenstraat 3, 4 en 5. Gebouwd met veel baksteen, één bouwlaag en daarna een pannendak. Met natuurlijk een dakkapel want dat had bijna ieder huis. Een bouwstijl die in de bouwperiode vaak te zien was, onder andere ook in de Russische buurt. Ook de rest van de Havenbuurt kent veel panden met één bouwlaag en een rood pannendak. Dat geeft de hele buurt (‘het rooie dorp’, naar de dakpannen) een bepaalde harmonie en een hoge beeldkwaliteit, het past allemaal prima bij elkaar.
Havenstraat 3 heeft de uitstraling van een vroegere winkel, dus met een etalageruit. Hier heeft Dhr. Zwaardemaker in april 1902 een bouwvergunning aangevraagd voor een woon/winkelpand. In 1918 wordt voor hetzelfde pand door de Heer Vorst een vergunning gevraagd om zijn melksalon uit te mogen breiden. Het pand zou daardoor breder worden. De bouwtekening verraadt dat na de verbouwing er niet alleen meer ruimte was voor de melksalon, maar dat er ook een ‘billard’ geplaatst zou worden. Blijkbaar werd er toen gebiljart bij een glaasje melk. Overigens bleef het niet bij glaasjes melk, want de opvolger van Dhr. Vorst verkocht later ook zwak-alcoholische dranken. De dakkapel op de foto is niet origineel maar is in 1937 bijgebouwd.
Havenstraat 4 en 5 passen qua stijl prachtig bij nummer 3. De bouwvergunning voor nummer 4 en 5 is aangevraagd in maart 1902 door Dhr. Mobach. Hij vraagt daarbij een vergunning aan voor een woonhuis en een woon-winkelpand. Is nummer 5 dan ooit ook een winkel geweest? Is er iemand onder de lezers die dat nog weet?
Op de plek van Havenstraat 6 stond al ruim voor 1900 een café. Logisch ook, met zoveel havenarbeiders in de buurt. Nu staat er een tamelijk modern overkomend pand waar vroeger een administratiekantoor gezeten heeft.
Nummer 7a en 7b waren vroeger één pand, het vroegere havenkantoor, gebouwd in 1950. Waarschijnlijk lag hier op deze plaats het Bonkieshuis. Daarna werd dit pand scheepvaartkantoor van Tavenier, waarop te lezen is ‘Gebouw C.A.W. Pauw’. Dhr. Pauw was een directeur van William Pont en Pont was een grote klant van Tavenier. Dan wil je zo’n naam wel op je pand zetten. Tegenwoordig zijn het twee woonhuizen. Tegenover deze panden ligt aan de ligplaats voor varend erfgoed het stoomschip Scheelenkuhlen, een prachtig historisch schip dat perfect wordt onderhouden.
We wandelen verder langs de Havenstraat. Op nummer 11 een ook weer kenmerkend pand, gebouwd in 1917, waar ooit Dhr. Lust brandhout verkocht. In 1927 is in opdracht van mevr. Hessels een winkel voor kruideniers en grutterswaren met bergplaats aangebouwd. Dat verklaart waarom er naast het woonhuis met een pannendak ook een gedeelte ligt met een plat dak. Het pand oogt daardoor wat vreemd, alsof het dak te klein is.
Op nummer 14, 15, 16 en 17 liggen vier panden met een opvallende makelaar (het witte ornament op het dak), overigens wel origineel. Bouwjaar is 1914. Bij nummer 14 is in 1973 de gevel aangepast, twee kleinere ramen zijn vervangen door een groot raam. En dat is bij meer huizen gebeurd. Alleen nummer 17 is nog origineel. In 1954 kreeg nummer 15 een watercloset ter vervanging van het tonnenstelsel. Wij kunnen ons dat nu niet goed voorstellen, maar de gewone wc is nog niet zo oud.
Op nummer 20 en 21 ook weer twee huizen met een makelaar. Te zien is dat nummer 21 een behoorlijke verbouwing heeft ondergaan, de voor-pui is nu anders met bredere ramen. Bouwjaar is 1914.
Na nummer 21 loopt de Archangelstraat onder een heel kleine hoek weg van de Havenstraat. We gaan de Archangelstraat in. Op nummer 6 een mooi pand uit 1922, dat later voorzien is van andere ramen. Daarnaast had het origineel twee tamelijke hoge schoorstenen, zowel links als rechts een. Alleen de rechter is nog over. Het was oorspronkelijk de winkel van Dhr. Scholtz, waar melk, boter, kaas en eieren werden verkocht. En later ook fijne “vleeschwaren”.
Het pand op nummer 8 is in 1910 in opdracht van de heer Kwast gebouwd als woonhuis en winkelpand, waar hij groenten verkocht. Maar helaas voor Dhr. Kwast brandde het pand af toen zijn vrouw een pan met kokend vet van het fornuis tilde en het oor van de pan afbrak. De inhoud vatte vlam en in korte tijd stond het pand in lichterlaaie. In 1914 is het pand van het verzekeringsgeld weer herbouwd als woonhuis, maar wel in een heel ander ontwerp. De steen die in de gevel gemetseld is geeft aan dat ‘de eerste steen gelegd door Maria Kwast oud 8 jaar 3 april 1910’. Die steen kwam dus van het eerste pand. In 1923 kwam er een kapper in het pand, Dhr. Van Zeeland. We konden de huidige bewoner spreken dankzij de groene hesjes. Hij heeft de bouwtekeningen uit 1914 vergroot en ingelijst aan de muur hangen (zie foto), heel mooi! Deze bewoner wist ook van de winkelhistorie van nummer 6 en 8. Tegenwoordig is er niet één winkel meer in de Havenbuurt, vroeger waren er veel.
Nummer 10 is ook een oud woon/winkelpand uit 1909 in grotendeels originele toestand. 
Rond 1930 verkocht men er kruideniers en grutterswaren en later, in 1938 verkocht men rijwielen. Wat interessant is is de omschrijving op de bouwaanvraag. Daar staat: ‘Gelegen op een aan te leggen straat op het gemeenteterrein ten zuiden van het uitbetalingslokaal aan de zeehaven’.
Op Archangelstraat 12 beginnen de panden die in 1909 gezet zijn door de woningbouwvereniging ‘Zaandams Belang’. Zie de onderstaande foto. Helemaal rechts wijkt de situatie af van de huidige situatie. Het lijkt er op alsof er een heel ander pand wat verder naar voren staat. Het staat er nu niet meer.
Aan de Archangelstraat, Basseinstraat, Bangkokstraat, Rigastraat en Havenstraat bouwde de oudste woningbouwvereniging van Zaandam, “Zaandams Belang”, in 1909 50 woningwetwoningen. Het zijn de oudste woningwetwoningen van Zaandam. Architect is de gemeentearchitect Gerrit van der Koogh. Zaandams Belang was de woningbouwvereniging van de gemeente. In 1942/1943 dwong het NSB bestuur Zaandams Belang de woningen te verkopen. Driekwart van de woningen is verkocht en alleen op de Archangelstraat zijn er nog sociale huurwoningen over, die nu eigendom zijn van Parteon. Als gevolg van de verkoopactie in de tweede wereldoorlog liggen de voormalige woningen van Zaandams Belang, die Parteon in bezit heeft, tussen koopwoningen in. Daarom kon Parteon niet slopen. Zij heeft 10 jaar geleden de woningen, incl. funderingen, hersteld en er ook nieuwe dakkappellen opgezet.
Na 1910 bouwden ook de reguliere woningbouwverenigingen Goed Wonen Zaandam, ZVH en Patrimonium woningen in de Havenbuurt. Deze zijn een jaar of 10 geleden gesloopt, vanwege de slechte funderingen en vervangen door nieuwbouw, aansluitend bij de wijk. Alleen een rijtje woningen in de Rigastraat dat ooit door Goed Wonen Zaandam is gebouwd is nog oorspronkelijk.
Ook Zaandams Belang bouwde in 1923 nog eens 52 woningen in de Havenbuurt. Ook deze zijn in de oorlog grotendeels verkocht.
De gehele rij tussen Archangelstraat 12 en 26 is destijds als één project gebouwd, ook al zijn de hoek en de middenpanden duidelijk anders dan de lage panden in het rijtje. Voor de bewoonster van nr 12: de makelaar is niet origineel, maar staat prachtig en sluit goed aan bij andere huizen in de buurt. Op de bovenstaande foto nog de originele dakkapellen.
Op Archangelstraat 64 is te zien hoe oorspronkelijk de keuken van het pand wat naar achteren lag. Bij de meeste woningen is hier iets voorgebouwd, een garage of een schuur, maar bij dit huis is dit stuk opengehouden. Bovendien woont hier een buitengewoon vriendelijke dame die ons heel veel kon vertellen over de buurt. Zo wist ze ook van diverse winkels (weer! Wie kent de details of heeft er foto’s van?). Zo vertelde ze dat op de Rigastraat 14 (het hoekhuis) tot ongeveer 1995 een groentewinkel gevestigd is geweest. Ze wist zelfs te vertellen, maar niet uit eigen waarneming dat Dhr. van Oijen, de eerste groenteboer, er nog een paard gestald had om met paard en wagen zijn waren te kunnen uitventen. Maar mevrouw, mag ik u verrassen? Zie onderstaand.
Rigastraat 14 is overigens apart gebouwd en niet tegelijk met de overige woningen in deze straat.
De Archangelstraat is een heerlijk rustige straat, trouwens de hele Havenbuurt straalt rust uit. Op de onderstaande foto kijken we naar het noordelijke deel van de Rigastraat en de Havenstraat. Deze foto moet tussen 1910 en 1913 genomen zijn, want in 1913 bouwde Goed Wonen Zaandam hier een rijtje woningen tegenover. De Havenbuurt stopte hier ook daadwerkelijk tussen 1910 en 1913. Midden op de Havenstraat (Havenweg op de foto) staat nog een rij bomen.
De Havenbuurt werd ooit gebouwd als sociale woningbouw dus als arbeidersbuurt. Meestal mooi passend in het gehele plan waardoor de beeldkwaliteit van het geheel hoog is. Let bijvoorbeeld bij Archangelstraat 78 en verder op de manier waarop de voorkant van de panden gemetseld is. Reliëf rond de deur, stenen dwars en liggend, op een eenvoudige manier zijn de huizen visueel mooi gemaakt.
Ook dit keer weer hebben we veel moois gezien. Veel panden hebben een verhaal, wat het nog leuker maakt. Misschien zijn het geen monumenten, maar als wijk is de Havenbuurt zeker iets bijzonders.
Ter toelichting:
Zoals bekend is het bestuur enkele jaren geleden met een werkgroep “Historisch Erfgoed & Ruimte” gestart. Deze werkgroep houdt zich bezig met de ontwikkeling van vastgoed en ruimtelijke structuur in Zaandam in historisch opzicht. Zij bewaakt het behoud van historische panden, pleinen, bruggen en objecten in Zaandam. Om die reden wandelen de leden van de werkgroep regelmatig door delen van oud-Zaandam, tegenwoordig gekleed in groene hesjes van de vereniging. En we doen van de wandelingen ook verslag op de website.
Tijdens die wandelingen bekijken we interessante gebouwen aandachtig. Met veel aandacht voor de leeftijd van een pand, de details, de functie en vroegere functie, het onderhoud en of het past bij de buurt.