Napoleon, Zaandam en de Conscriptie (dienstplicht)

Van de combinatie Napoleon en Zaandam zijn wel wat dingen bekend; dat hij hier was ‘Sans Pareil’ zou hij hebben geroepen. Dat hij Oost- en Westzaandam heeft samengevoegd tot Zaandam. Maar ook dat hij voortdurend oorlog voerde en daarvoor soldaten nodig had.

Hij voerde de dienstplicht (conscriptie) in en bepaalde dat elk departement een bepaald aantal manschappen moest leveren. Die dienstplicht ging via loting, een bepaalde leeftijdsgroep werd opgeroepen zich te melden. In 1811 was dat de groep die geboren was in 1788, dus 22 of 23 jaar, maar bij de inschrijving zaten veel jongens die net 20 jaar waren. Waren je ouders vermogend was het mogelijk iemand in jouw plaats te laten dienst nemen waar voor je dan een vergoeding moest betalen.

Er is niet zoveel bekend hoe het de Zaanse dienstplichtigen is vergaan. Bekend is het verhaal van Pieter Haremaker Jzn. die tot in Polen kwam, deserteerde, gevangen werd genomen en toch nog heelhuids terugkwam in Koog aan de Zaan. Hij schreef zijn belevenissen op in een boek met de titel “Mijn lotgevallen in Fransche dienst gedurende de jaren 1813 – 14”. Bekend is ook de opstand, tegen de conscriptie die in 1813 in Zaandam uitbrak en aan vijf mensen het leven kostte waarvan Jan Eijdenberg en Jacob Rek de bekendste waren.

Er waren er ook die er onderuit probeerden te komen door zelfverminking. Ze sneden hun rechter wijsvinger af zodat ze niet meer konden schieten. Of lieten hun voortanden trekken zodat ze de patroonhuls niet meer konden openen. Maar ook daar werd een oplossing voor gevonden want ze konden dienst doen als tamboer of karrenknecht. Niemand ontsprong de dans.

Hoe zat het eigenlijk met de dienstplichtigen, hoeveel vertrokken er met het leger van Napoleon, wie waren dat en wat is er van hen geworden. Wie waren deze jonge jongens die in ‘Le Grande Armee’ dienst moesten doen?

We lezen over de grote legers waarmee Napoleon door Europa trok, maar wat betekende dat voor een dorp als Zaandam. In het gemeentearchief van Zaanstad* zijn de lijsten te vinden van de jongens die ingeloot werden bij het leger. Ik heb genoteerd wat ik vond en het werd direct herkenbaar door de familienamen die je nog steeds in de Zaanstreek vindt. Ik hoop dat die jongens hiermee een gezicht krijgen als we lezen over ‘Le Grande Armee’.

*(Journaux du Maire, oftewel conscriptielijsten, betreffende alfabetische namenlijsten van conscrits, alsmede andere stukken betreffende de inlijving van Zaanse burgers als dienstplichtigen in het Franse leger, 1810-1813). Een voorbeeld van een conscriptieboek.

De Aantallen.

In 1811 toen de gemeenten Oost- en Westzaandam werden samengevoegd kwam het totaal aantal inwoners uit op 8974, t.w. West had er 4668 en Oost 4306. In 1815 werd de bevolking op 8376 geteld.

In 1810 werden vijftig jongens ingelijfd bij het legers van Napoleon, allemaal geboren in 1790; ze waren 20 jaar. Ook in 1811 waren het er vijftig. In 1812 werden er meer opgeroepen; in totaal 108. In 1813 moesten er nog 106 opkomen.

Ik heb mijn bevindingen in een bestand gezet en hier zijn de namen. 

** de letter ‘y’ kan ook als ‘ij’ gelezen worden