Tijdreis door de Russische buurt
door Giljam Klijn
Het mooie en karakteristieke van Zaandam is de rommeligheid van de stad. Oude en nieuwe panden, lelijke en mooie panden, houten en stenen panden, bedrijfspanden en woningen wisselen elkaar op kleine schaal af en geven Zaandam haar identiteit. Een buurt waar je de afwisseling goed kan zien is de Russische buurt. Op 7 mei heb ik samen met Simon Greve in de Bovenkruier voor de Algemene Ledenvergadering van Historisch Zaandam een verhaal gehouden over de Russische buurt. Aan de hand van foto’s heb ik als het ware een tijdreis gemaakt door de Russische buurt. Hierbij doe ik ook op de website mijn verhaal. Hoe is deze afwisseling in de Russische buurt ontstaan?
We beginnen onze tijdreis 200 jaar geleden.
Op een kaart uit 1812 zien we zien de Hogedijk aan de rechter- en onderkant. De Hogedijk is de dijk langs de Voorzaan. Haaks daarop staan paden. Het toen nog onbebouwde middengebied was weiland en heette het Krimperven.
Aan de paden bevonden zich voornamelijk houten huizen. Deze foto van het Rustenburg laat dat goed zien.
Aan de Hogedijk waren er ook stenen huizen, zoals de foto hier van omstreeks 1900 laat zien. Hier waren winkels en woonhuizen voor meer bemiddelde Zaandammers.
Dit veranderde aan het eind van de negentiende eeuw. Als gevolg van de industrialisatie verhuisden toen veel arbeiders uit andere delen van Nederland naar Zaandam. De bevolking nam sterk toe. Had Zaandam in 1880 nog 13.200 inwoners, in 1900 waren het er al 21.100.
Woningen werden niet alleen meer langs paden gebouwd, maar ook in buurtjes. Men besloot het Krimperven te bebouwen. De eerste straat was de Czaar Peterstraat. De oudste gebouwen in deze straat dateren uit 1890. In plaats van houten huizen, werden er stenen huizen gebouwd. In de Czaar Peterstraat waren dat vrijstaande of twee onder een kap huizen.
De woningen hadden nog geen toiletten met een spoel mechanisme.
Paard en wagen haalden tonnetjes op.
Door de groei van Zaandam, was er ook behoefte aan nieuwe scholen en een nieuw kantongerecht.
Die zien we op de foto hier in de Czaar Peterstraat bij de hoek met de Czarinastraat . De lagere school zien we links en het kantongerecht rechts. Een grote werkgever waren de Artillerie inrichtingen (Hembrug), daar werkten veel bewoners van de Russsiche buurt.
In 1902 werd de woningwet van kracht. Het tweede deel van de Russische buurt werd planmatiger ontwikkeld. Op deze kaart zien we het Czaar Peterplantsoen al ingetekend, zonder dat er woningen zijn.
Bouwplannen hadden betrekking op langere rijen woningen en de kwaliteit van de woningen was hoger. Woningen kregen riolering, bedsteden werden verboden. Zie hierboven een rij woningen aan het Czaar Peterplantsoen, gebouwd in 1912. Heel anders dan de woningen aan de Czaar Peterstraat, die twintig jaar eerder gebouwd waren.
Omstreeks 1915 was het Krimperven bebouwd. Langs de Hogendijk en de Voorzaan ontstonden fabrieken, zoals de verffabriek van Jan Visser.
De kwaliteit van de houten woningen langs de paden was niet hoog. Er was soms sprake van veel luizen. De huizen werden dan bewust in de fik geschoten en vervangen door stenen huizen.
Langzamerhand kwamen er langs de paden steeds meer stenen huizen en verdwenen de houten huizen.
Ook ging de kwaliteit van de stenen huizen, na zoveel jaren achteruit. In de jaren zestig waren er plannen om de hele Russische buurt te slopen en bij het centrum te trekken. Op de kaart hieronder van begin jaren zestig, zien we ter plaatse van het Rustenburg een brede weg en voor het overige voornamelijk parkeerplaatsen. Links boven is het Stationsplein gedacht . Ter plekke van het huidige station, maar dan niet verhoogd.
Grootschalige sloop ging niet door. Woningen in goede technische staat konden blijven. Dit leidt tot een afwisseling van oude woningen nieuwbouw. Met bewoners werden in de jaren zeventig plannen voor stadsvernieuwing gemaakt. Bewoners kozen voor woonerven tot afgrijzen van de architecten.
De bedrijven langs de Voorzaan verdwenen in de jaren tachtig. Er kwamen woningen terug.
Het aantal houten huizen neemt nog steeds af. Op de foto van het Rustenburg zagen we uitsluitend houten huizen. Nu zijn ze er nauwelijks meer te vinden.
Gelukkig is er wel sprake van nieuwe houten woningen. Aan de Lage Horn bouwde bouwbedrijf Somass in 2012 nieuwe houten woningen. Hiermee beëindigen we onze tijdreis.
Illustraties: Gemeentearchief Zaanstad, Giljam Klijn