Een stateloze Duitser in het Zaans Verzet

Een recensie door Ruud Meijns

In 2010 krijgt Evelyn Baumgarten van haar moeder een doos met papieren waaronder brieven en documenten van haar vader Erwin Baumgarten (1917-1987). En daarmee start een zoektocht die ook Zaandam zal aandoen. Haar vader is in Duitsland geboren uit Oostenrijkse ouders, in 1935 statenloos geworden door maatregelen van Nazi-Duitsland. Hij vlucht in de jaren ’30 met zijn broer en moeder naar Nederland en kiest voor Zaandam omdat hier al meerdere Duitse vluchtelingen wonen.

Wat wist ze van haar vader? Niet zoveel omdat hij veel weg was en zij zelf op een kostschool zat. Tijdens haar zoektocht ontdekt Evelyn, geboren in New York, de Joodse wortels van haar grootmoeder.

In Zaandam vinden de broers en moeder onderdak bij de familie Petersen in de Jan Steenstraat en in 1939 betrekken ze een eigen woning op de Jan van Goyenkade. Al spoedig duiken de broers Walter en Erwin, in terugblik, op bij het Zaanse Verzet. Walter, die een radiozender bezat, werd in bijna de val gelokt door een Duits spion. Deze man stelde Walter voor een zendinstallatie tussen de versterkers van de radio apparatuur te plaatsen. Hij gaat er niet op in maar wordt wel door de SD opgepakt en verhoord, zonder resultaat. Ze komen in kontakt met kapelaan Groot die zich al vroeg inzet om jongemannen te helpen bij het ontkomen aan de ‘Arbeitseinsatz’.

De broers bij de woning aan de van Goyenkade

Erwin Baumgarten, de vader van Evelyn, krijgt, misschien via de kapelaan, een nieuw, vervalst, persoonsbewijs. Hij staat nu geregistreerd als geboren in 1902 in Maastricht met als beroep taalleraar en vijftien jaar ouder.

Over de activiteiten van de broers Baumgarten wordt gewag gemaakt in het boek ‘De Ondergrondse Pers’ van Lydia Winkel. Hieruit blijkt dat Erwin als schrijver genoemd wordt voor verschillende bladen onder andere bij de katholieke verzetsbladen als Je Maintiendrai en Christofoor.  In 1943 beginnen de broers met Radio-Press waarin inlichtingen voor het verzet waren opgenomen. Mogelijk speelt de (niet ingeleverde) radiocentrale van Walter hierin een rol. Zie bijlage

                                                                                                      Oostzijde 15, drukkerij Vos

In het najaar van 1944 werd de berichtgeving van Radio-Press opgenomen in de nieuwe illegale krant ‘De Typhoon’. Het werd een gestencild weekblad waarbij, op aandringen van kapelaan Groot de broers Baumgarten in de redactie werden opgenomen. In december 1944 verscheen De Typhoon als gedrukte krant. Als drukkerij werd o.a. drukkerij Vos in de Oostzijde, tegenover de Bonifatiuskerk benut. Ook na de oorlog blijven de broers verbonden aan de de Typhoon waarbij Erwin, voor een periode de functie van Hoofdredacteur vervult.

Nog steeds is de familie Baumgarten statenloos. Om daar een eind aan te maken wordt eind 1945 een verzoek bij de Kroon ingediend om het Nederlanderschap te verkrijgen. Het verzoek van Erwin wordt door veel van zijn contacten uit de illegaliteit ondersteund. Omdat alle Duitsers in Nederland automatisch tot ‘vijandelijk onderdaan’ werden verklaard moet er nog een procedure volgen om dat ongedaan te krijgen. Ook uit concentratiekampen teruggekeerde Duitse Joden vielen hieronder en het is niet moeilijk voor te stellen hoe die zich hieronder gevoeld moeten hebben. Voor Walter en Erwin bleek de procedure niet nodig, vermoedelijk omdat het lang duurde voordat het Nederlands Beheers instituut bedacht had hoe de procedure voor stateloze Oostenrijkers eruit zou moeten zien en tegen de tijd dat men er uit was, was Erwin al Nederlander.

Baumgarten op de fiets in de Mauvestraat bij het Sportfondsenbad

Naast het werk als verslaggever en hoofdredacteur voor de Typhoon kijkt Erwin om zich heen om zich breder, dat wil zeggen, internationaal te oriënteren. Hij begint steeds meer voor andere landelijke kranten te schrijven en komt in het bezit van een certificaat van de commissie die gaat over de perszuivering. Hij kan als diplomatiek correspondent aan de slag en zo kan het voor komen dat hij in het uniform van een Nederlands militair in Berlijn op de foto gaat waar hij schrijft over de geallieerde bezetting van de stad. Hij kijkt verder dan de journalistiek, denk aan de diplomatieke dienst, Buitenlandse Zaken. ‘Een vriendje’ adviseerde hem te reageren op een vacature bij de Verenigde Naties namens Nederland.

Na een uitgebreide sollicitatie krijgt hij de voorkeur vanwege zijn internationale contacten en talenkennis. Zijn standplaats wordt het hoofdkwartier van de V.N. Lake Succes nabij New York en vanaf 1951 in het nieuwe hoofdkwartier in Manhattan.

Wat niet onvermeld mag blijven is dat zijn verloofde Jeanette Bernard met hem mee gaat naar America en waar ze in 1947 trouwen. Ze vinden een appartement en dan kan zijn carrière als persattaché van start gaan. Voor de echtgenote van een een ambtenaar bij de informatiedienst van de VN betekent het toch veel alleen zijn vooral als de diplomaat op missie gaat.

                                              De huwelijksfoto, Long Island, 1947

Dan volgen de missies waar hij als persattaché aan verbonden is. 1948 een missie (1947) op de Balkan vanwege een conflict tussen landen in Oost-Europa en Griekenland. Een tweede missie (1948) ging naar Den Haag waar hij verslag deed voor de commissie die bemiddelde in een conflict tussen Groot Brittannië en Albanië. Een derde missie (1950) bracht hem naar Afrika waar hij als informatie- en verbindingsofficier werd toegevoegd aan de ‘Eritrea Commissie’. Een probleem dat nog steeds niet opgelost lijkt.

Hij maakt de Koude Oorlog mee als diplomaat in New York en Den Haag. Vanaf 1956 wordt hij n.l. gestationeerd in Den Haag. In Den Haag blijkt Baumgarten in aanraking te zijn gekomen met een dubieus figuur waardoor de BVD (Binnenlandse Veiligheids Dienst) argwanend werd en er een onderzoekje moest worden gedaan waar men zelfs een reisje naar Accra, waar Baumgarten toen verbleef, voor over had. Hij stond op de nominatie om naar Pakistan te worden uitgezonden maar dat ging niet door omdat hij aan een oogprobleem geopereerd moest worden. Het werd Genève van 1961 – 1962 , dan Accra, Rome van 1966 – 1972. En dan toch nog een keer naar Genève van 1972 – 1977 waar hij in juli van dat jaar met pensioen gaat.

Zijn afscheid werd feestelijk onderstreept met een Koninklijke onderscheiding hem door de minister van Buitenlandse zaken van der Klaauw uitgereikt: Officier in de Orde van Oranje Nassau. Erwin Baumgarten sluit zijn werkzame leven af in Versoix in Zweitserland, 1977. Hij overlijdt aan een herseninfarct enkele maanden na zijn 70^e verjaardag in juli 1987.

Wat een wonderlijke reis heeft deze Erwin Baumgarten gemaakt. Vanuit een hopeloze positie als vluchteling niet bij de pakken neer te gaan zitten en hoe hij met lef en doorzettingsvermogen zijn toekomst vorm wist te geven, bijzonder.

Op zoek naar Erwin, van stateloos burger tot vliegende Hollander door Evelyn Baumgarten (2024)

Uitgeverij Noord-Holland

ISBN 978-94-92335-52-4

Illustraties zijn uit het boek

Het boek is opgenomen in de bibliotheek van Historisch Zaandam en in te zien.