De werkgroep Erfgoed en Ruimte wandelt

door S. Greve

Zaandam heeft natuurlijk niet alleen wijken met een heel lange historie. Er zijn ook naoorlogse wijken. Die mogelijk ook unieke kenmerken hebben. En dus het beschermen waard zouden kunnen zijn. En vanwege een gesprek met de gemeente over naoorlogse wijken heeft de werkgroep op 2 september gewandeld door een typisch naoorlogse wijk. Namelijk door de Laan der Vrijheid en door de straten genoemd naar de helden uit de oorlog, de verzetsstrijders. Mensen als Walraven van Hall of George Louis Jambroes, die vielen voor onze vrijheid.  Voor wie aan de muur van het pand George Louis Jambroesstraat 6 een beeld ingemetseld is.

Natuurlijk is een naoorlogse wijk heel anders dan de straten en wijken waar we tot nu toe onderzoek deden. Een Zuiddijk of een Hogendijk hebben vele honderden jaren historie met alle bouw en verbouw van dien. Dat heeft onze wijk van vandaag niet. Natuurlijk is er wel eens wat aangebouwd of verbouwd, maar de basis van alle woningen is nog steeds intact en goed herkenbaar.

Toen deze huizen gebouwd werden keken de bewoners van de Laan de Vrijheid uit over het Oostzijderveld. Met boerderijen, de houtloodsen van Middelhoven en nog een enkele molen. Met veel groen weiland en sloten. In de verte was Oostzaan zichtbaar want de Coentunnelweg lag er nog niet.   Om u een indruk te geven van het Oostzijderveld destijds bij deze een foto van een boerderij aan de Gouw uit 1962 (auteursrecht bij de gemeente).

We zien in deze wijk ook het rijtjeshuis terug, veel meer dan in oudere wijken. Een typische woning in deze wijk staat in een blok van zes woningen, heeft twee bouwlagen en een kap en is opgebouwd uit bakstenen. De wijk is wat dat betreft harmonieus wat architectuur betreft, met slechts enkele uitzonderingen. Daar kom ik nog op. 

Dit bouwplan heeft geen winkels gehad. Alle panden hebben een woonbestemming. Winkels zijn er aan de andere kant van de Kepplerstraat.

Ook kenmerkend is dat de straten in deze wijk recht zijn. Een Zuiddijk of een Hogendijk kronkelt nogal, maar dit stratenplan is getekend met een liniaal in de hand. Het landschap maakte blijkbaar niet zoveel uit, behalve dat de Gouw de Oostkant van het bouwplan begrensde.

De Laan der Vrijheid inlopend vanaf de brandweerkazerne aan de Vermiljoenweg passeren we eerst wat huizen van zeer recente datum. Ze hebben allemaal huisnummer 1, met een extra letter. Maar daarna komen we bij “de echte” nummer 1,  bij de oudere woningen. Wat opvalt is dat deze laan erg ruim gebouwd is, voor de woningen, tot aan de Gouw, is een zeer breed plantsoen. In onze dagen zou deze strook zeker ook volgebouwd zijn. Een leuk verhaal is dat de Gouw ter hoogte van deze plek vroeger anders liep. Meer naar het westen. Maar de gemeente besloot om de Gouw te verleggen en een nieuwe bedding werd uitgebaggerd. Die nieuwe bedding is wat nu kennen als de Gouw, maar ooit liep die dus anders.   

De Laan der Vrijheid maakt een ruime, luxe indruk met mooie woningen. Dit in tegenstelling tot de achterliggende straten die wat dichter op elkaar staan en waar minder ruimte om de huizen heen is. Ooit waren de huizen aan de Laan der Vrijheid de koopwoningen en de achterliggende straten waren sociale huurwoningen. Dat verklaart het verschil. Onderstaand een indruk.

Nummer 13 (zie onderstaande foto) is een afwijkend pand. Niet gebouwd in een rijtje en heel anders van opzet. Duidelijk groter ook. Voor deze woning is de bouwvergunning afgegeven in 1953 aan Dhr. Tot. In 1954 was de bouw gereed en werd huisnummer 19 toegekend. Ja, nummer 19, niet 13. Blijkbaar hield de gemeente destijds rekening met meer te bouwen woningen aan de Laan der Vrijheid dan daadwerkelijk gerealiseerd zijn.  In 1955 werd het huis vernummerd.

Het huis heeft leuke details zoals een bovenraam met een bijzondere vorm, een onderbroken dakgoot en een bovendeur met een balkon. Destijds kostte het 30.000 gulden om het pand te bouwen maar daar zal de grond zelf niet bij hebben gezeten. Het huis had “geasphalteerde” leidingen naar een septictank en men hoogde in die dagen de tuin op met grond en vliegas. Dat zouden we nu niet meer doen.

Als we verder lopen komen we bij nummer 20 -25 bij een blok huizen dat duidelijk afwijkt (zie onderstaande foto). De huizen zijn in plaats van uit bakstenen opgebouwd uit betonblokken wat duidelijk te zien is aan de muren. Door de persoon die ze liet bouwen, Dhr. Ten Bosch, werden het middenstandswoningen genoemd, gebouwd volgens het systeem Dotremont-ten Bosch.

Opgebouwd uit betonelementen dus en blijkbaar was het systeem door de bouwer zelf bedacht of verbeterd. Voordeel van dit systeem was de snelle realisatie, de huizen zijn neergezet in nog geen vier maanden tijd. Duur waren ze ook niet, de bouw van de zes huizen kostte 96.500 gulden. Nadeel, volgens een lid van onze werkgroep die in deze buurt heeft gewoond, was dat de huizen veel problemen kenden. Toch zijn ze niet afgebroken en heden ten dage zijn dit soort woningen zeldzaam in Zaandam.

De huizen zijn van 1949, dus wat ouder dan de andere huizen in de Laan der Vrijheid.  De krant uit die tijd zegt er over: zie artikel.

We lopen verder en, na de Walraven van Hallstraat gekruist te hebben zien we op nummer 27 weer een bijzonder pand van architect Prof. Wieger Bruin. Gebouwd in 1957, als nummer 26 en 27, dus iets recenter dan andere panden aan de Laan der Vrijheid. Bijzonder zijn de loshangende balkons, maar ook de asymmetrie tussen beide woningen. Nummer 27 is ruimer opgezet dan nummer 26 en is onderkelderd.

De woning staat ter plekke bekend als “de dokterswoning”. En natuurlijk niet zomaar. In 1959 werd er een wachtkamer gemaakt en in 1970 heeft dokter J.M. van Thiel de woning voor 40.000 gulden verbouwd om een praktijkruimte te realiseren. En in 1977 heeft dokter van Thiel de woning uitgebreid waarbij de gemeente de eis stelde dat dak en wanden voldoende thermisch geïsoleerd moesten zijn. Toen al, nog ruim voor alle klimaateffecten van vandaag!

Aan het eind van de straat komen we bij de Hanenpadsloot, een verbinding tussen de Gouw en het vroegere IJ. De Hanenpadsluis dateert uit 1713 en het Hanenpad (aan de andere kant van de Kepplerstraat) is dan ook een heel oud pad. Tegenover de Dirk de Kortestraat lag vroeger houthandel Verweij met grote opslagloodsen maar ook deze loodsen zijn al lang verleden tijd. Wij slaan bij de sloot aangekomen rechtsaf de Dirk de Kortestraat in. Ooit stond op huisnummer 1 , dus bij de Kepplerstraat, de Zuiderkerk, van de gereformeerde gemeente, maar die is al in 1997 gesloopt en vervangen door bejaardenwoningen.  

Wij slaan direct weer rechtsaf, de J.H. op den Veldestraat in. De woningen in dit deel van de straat met de hogere huisnummers (40 en hoger) zijn ooit door woningbouwvereniging Patrimonium gesticht rond 1950 als arbeiderswoningen. De lagere huisnummers zijn gesticht door woningbouwvereniging ‘Goed Wonen’ in dezelfde tijd. Patrimonium betaalde destijds 796 duizend euro voor 68 woningen. Prijzen waar we nu alleen nog van kunnen dromen. En dat betrof niet alleen de op den Veldestraat, maar ook wat woning en aan de Jacobus Gorisstraat en de Dirk de Kortestraat. Toch verwachtte Patrimonium destijds een tekort op de exploitatie. Men vroeg de gemeente om een bijdrage, die inderdaad verstrekt werd.

Met maar aan 1 kant van de straat parkeerruimte oogt de straat krap. De huizen zijn erg uniform en kennen weinig afwisseling qua uiterlijk. De stegen in deze buurt zijn wel opvallend breed. Even verder gaan we de steeg door naar links en komen uit op de Kepplerstraat, vernoemd naar Arie Keppler, in de jaren twintig de Amsterdamse directeur van Bouw en Woningtoezicht. De woningen aan de oost kant van de Kepplerstraat zijn destijds gebouwd door ‘Zaandams Volkshuisvesting’. ZV bouwde hier 72 duplexwoningen en een poortwoning met schuur voor een miljoen euro. Een duplexwoning was destijds een manier om op een goedkope manier te huisvesten en dat past natuurlijk prima binnen sociale woningbouw.  

Bij de Kepplerstraat slaan we rechtsaf en via een klein stukje Walraven van Hallstraat slaan we de Willem Brinkmanstraat in. In de Willem Brinkmanstraat zien we meer variatie qua vormgeving dan in de andere straten. Ook deze huizen zijn door ZVH (Zaandams VolksHuisvesting) gebouwd. Midden in de straat heeft de Heer van Gogh, destijds een Zaandams architect van bureau BNA, en vaste keus van ZVH,  zich uitgeleefd en zijn de huizen wat uitbundiger. We zien hier bijzondere dakvormen en ook de raampjes van de WC zijn met meer zorg ontworpen. Een andere bijzonderheid, tekenend voor die tijd, is dat vanwege ‘de precaire houtpositie’ voor de dakbeschieting geen hout is gebruikt maar mevrietplaten.  Nog naweeën van de oorlog? In 1949?

Via het monument voor de verzetsstrijders op de hoek van de George Louis Jambroesstraat en de Willem Brinkmanstraat lopen we terug naar het vroegere Johannes ziekenhuis. Waarbij een van de leden van de werkgroep vol nostalgie vertelt van de tijd voordat de Kepplerstraat bestond. En men terug moest naar de Zuiddijk om verder Zaandam in te kunnen.

Ter toelichting:

Zoals bekend is het bestuur enkele jaren geleden met een werkgroep “Historisch Erfgoed & Ruimte” gestart. Deze werkgroep houdt zich bezig met de ontwikkeling van vastgoed en ruimtelijke structuur in Zaandam in historisch opzicht. Zij bewaakt het behoud van historische panden, pleinen, bruggen en objecten in Zaandam. Om die reden wandelen de leden van de werkgroep regelmatig door delen van oud-Zaandam, tegenwoordig gekleed in groene hesjes van de vereniging. En we doen van de wandelingen ook verslag op de website.

Tijdens die wandelingen bekijken we interessante gebouwen aandachtig. Met veel aandacht voor de leeftijd van een pand, de details, de functie en vroegere functie, het onderhoud en of het past bij de buurt.

Tenzij anders vermeld zijn alle foto’s genomen door de auteur van dit stuk (auteursrecht Historische Vereniging Zaandam).