Een onverwacht mooi stukje van Zaandam

door Simon Greve

Met de werkgroep Erfgoed van de vereniging Historisch Zaandam maken we gehuld in groene hesjes regelmatig wandelingen door Zaandam om te bekijken welke panden beschermenswaardig zijn. En mogelijk een monumentstatus zouden kunnen krijgen. Of waar het fout dreigt te gaan qua onderhoud of sloopplannen. Behoud van historische waarden is dan het doel. Onderstaand een beeld van de werkgroep.

Dit keer waren we aan de Oostzijde met een start aan de noordkant van de Bernhardbrug (Oostzijde 242) en een wandeling in Noordelijke richting. Een plek waar ik vrijwel nooit kom en waar ik geen bijzondere verwachtingen bij had. Maar dat bleek ten onrechte!

De Oostzijde is een van de oudste structuren van Zaandam. Men begon met de dijken en de dam, langs het IJ de Hogendijk en de Zuiddijk, langs de zaanoevers de lagen dijken. En waar in het centrum van Zaandam al snel de paden het land in groeiden was dat op de plek van onze wandeling pas veel later het geval. Tot na de tweede wereldoorlog was er, na de eerste rij woningen, vooral weiland met sloten achter de dijk. Natuurlijk stonden in dat weiland aan die sloten molens en liepen er smalle voetpaden naar die molens. Maar dit waren, op een enkele uitzondering na, geen paden met huizen.

Op de foto de startplek van de wandeling zoals het daar was in de jaren 50. We zien de oude Bernhardbrug met dwars daarop de Oostzijde destijds nog kruisend. Het Hof van Blois wordt gebouwd net als de rest van wederopbouw-wijk die daar nu nog staat. Rechts van de weg het weeshuis Oosterweide uit 1804. Het weeshuis is na een brand in 1968 gesloopt omdat de weg verbreed moest worden.

Aan de Zaankant zien we links van de brug als eerste huis nummer 223 met aan de gevel bevestigd een afbeelding van de molen die ooit direct naast het pand stond. Deze molen, de Koker geheten, is reeds lang verdwenen (1910) en op de open plek is een nieuw huis gebouwd. Kent u de molendatabase? Home | Molens in Nederland | Nederlandse Molendatabase . Prachtig om dit soort zaken na te zoeken.

Aan oostkant van de Oostzijde staat een rij prachtige, klassieke Zaanse huizen.  Dat begint met nummer 242 uit 1743. Op de luchtfoto wit geschilderd, tegenwoordig is het Zaans groen. Het gaat om een rijksmonument genaamd ’t Skeve Schans’. Zou die naam gegeven zijn omdat het onder een vreemde hoek scheef op de weg staat? Had men zo naar twee kanten overzicht over de Zaan? Of heeft men gewoon de richting van de toen bestaande sloten gevolgd? Die hier niet recht van de Zaan afliepen zoals dat op andere plekken vaak wel zo was.  Is hier ooit langs de Zaan een versterking (een schans) geweest? Net als bij de Zaanse Schans? Ik heb de reden waarom het pand zo heet niet terug kunnen vinden. Misschien kan een lezer helpen? Meer over dit pand in een artikel op de site van historisch Zaandam geschreven door Ruud Meijns: Oostzijde 242 – de Skeve Skans – Historisch Zaandam Historisch Zaandam.

U heeft de unieke kans om hier binnen te kunnen kijken want het pand staat op Funda (voor zolang het duurt natuurlijk): Huis te koop: Oostzijde 242 1508 ES Zaandam [Funda] . Het pand is grotendeels origineel, alleen de buitendeur aan de zuidkant is later gemaakt. Het is in 1985 uitgebreid gerestaureerd. Ik geef ook de omschrijving van het monument in het register: Grotendeels houten huis, XVIII A. Hoofdvleugel vooraan van baksteen met ingezwenkt houten voorschot, bekroond door een fronton, achteraan van hout met van uitgeschulpte windveren voorziene topgevel. Lagere achterbouw in het verlengde hiervan met ingezwenkt voorschot. Rechterzijvleugel haaks op de hoofdvleugel geheel van hout met gebogen hoekvenster en in- en uitgezwenkt voorschot, bekroond door een fronton. Ingang met bovenlicht in een omlijsting met Ionische piksters en een gesneden fries.

Ik zou al die woorden zelf niet kunnen bedenken. Ga het vooral bewonderen, ook op Funda.

Wat opvalt is dat de huizen in dit deel van de Oostzijde allemaal schuin op de weg staan, allemaal onder dezelfde hoek. Volgen ze daarmee het oude slotenpatroon? Misschien weet een lezer dat? De nummers 244 tot en met 250 zijn in 1932 gebouwd door de firma Huitema, die zelf op nummer 244 gevestigd was.

We passeren het Hof van Blois, onderdeel van de wederopbouwwijk uit de jaren ‘50 en lopen door langs de Oostzijde. Het rijtje woningen op nummer 252 A t/m E dateert van 1922. Langs de Zaan, dus aan de westkant van de Oostzijde, zien we inmiddels nieuwbouw, wel mooi, maar cultuur historisch natuurlijk van weinig waarde. We laten die kant van de Oostzijde verder dan ook even onbesproken.

Iets verderop komen we bij het Smaal, tegenwoordig zichtbaar als een bescheiden uitrit rechts langs de Oostzijde.  Smaal komt van smal en is verbasterd. Tweehonderd jaar terug liep hier de Smaalsloot vanaf de Zaan schuin het land in, daarlangs zijn destijds wat huizen gebouwd waarbij de sloot achter de huizen liep. Qua bouwrichting past het bewaarde deel van het pad niet in het Hof-plan qua richting van de straten en steekt daardoor wat vreemd af bij dat plan. Wat bij het Smaal opvalt is dat er na de woningen nog een stukje oud, onbebouwd land ligt. Maar de sloot zelf is weg, gedempt.

Dat Smaal lopen we een stukje in en we zien direct aan het begin op nummer 6 links een prachtig ,grotendeels houten Zaans huis. Het is in 1992 van een andere plek hiernaartoe verhuisd en door de bewoner opnieuw opgebouwd en perfect gerestaureerd. Met zeer veel oog voor detail en met veel kennis. Volgens de bewoner dateert het pand van rond 1740. Zeker monumentwaardig, ook al heeft het dan voor 1992 elders gestaan. Zie foto, met op de achtergrond de andere huizen aan het Smaal. De eigenaar heeft ons ook de binnenkant laten zien en ook die is in perfecte staat.

We gaan terug naar de Oostzijde. Op nummer 256/260 ligt het ‘huis met de Haan’. Vroeger lag dit huis net aan de andere kant van de Smaalsloot als de woningen aan het Smaal zelf. De sloot liep er dus tussendoor. Volgens de bewoner dateren de oudste delen van 1670, hoewel andere bronnen het wat jonger dateren. Het gaat om een rijksmonument en is ook weer schitterend onderhouden. Waarom het ‘het Huis met de Haan’ heet? Kijk naar het bovenlicht (boven de voordeur). De twee staven waar de haan op zit zijn de Mercurius-staf, de Romeinse god van de handel en verkeer en de staf van Neptunus, de god van de zee.

We lopen door. Op nummer 262, 262B en 262C staan drie identieke huizen uit 1906 met direct daarnaast nog twee identieke woningen (262d en 262e). Het is mooi zoals ze bewaard zijn gebleven met de mansarde-kap, de sierlijsten en bogen boven de ramen. En hebben 262 en 262B nog de originele voordeur?  De deur op 262d suggereert van wel. Vroeger lagen tegenover deze huizen pakhuizen, namelijk geheten ‘Java’, de Gebroeders’, ‘de Onderneming’ en ‘het Kaashuis’. Maar die zijn natuurlijk afgebroken.  Op onderstaande oude foto, richting het noorden genomen, zijn ze nog wel terug te vinden, rechts naast de zeilboot. Links de spoorbrug. De molen op de achtergrond is de Jonker, afgebroken in 1940.

Achter de huizen op 262 lagen ooit sloten, ook die zijn er niet meer, maar de Pro Patriastraat geeft aan waar ooit de sloot lag. Overigens heeft ook de Oostzijde lange tijd een wegsloot gekend. Die is aan het begin van de vorige eeuw gedempt en resterende sporen van deze sloot zijn vrijwel niet meer te vinden.

Direct na de Pro Patriastraat zien we een glop, een onderbreking in een bouwrij. Hier heet het het kleine glop, bij de Bernhardbrug ligt het grote glop. Dit onbebouwde stuk biedt een schitterend uitzicht over de Zaan.

Dit stuk van de Oostzijde  kent nog een paar prachtige Zaanse panden. Zoals bijvoorbeeld 268b bij het kleine glop. Ook een klassiek Zaans pand, ook weer niet haaks op de weg, ook weer prachtig onderhouden. Het ligt op de plek waar tot in de jaren zestig het Kokspad is geweest. Het pad is genoemd naar molen de Kok die niet ver van de Zaan aan het pad stond. In 1736 verbrandde de molen. De meeste bronnen geven 1928 als bouwjaar van de woning, hoewel dat niet juist is. In 1928 is er een verbouwing gedaan, maar bleef het pand grotendeels staan. De voordeur werd er toen in geplaatst, maar het pand zelf is waarschijnlijk aanzienlijk ouder, gezien een aanvraag uit 1877 voor een verbouwing. In 1877 was het huisnummer overigens nog 824 en geen 268b. Soms werd de nummering aangepast, voor mensen die de historie van panden onderzoeken leidt dat nog wel eens tot problemen. De Oostzijde heeft overigens ook niet altijd Oostzijde geheten. Ooit heette de Oostzijde ‘de Noordt’ en daarna, tot ongeveer 1811, de Schinkeldijk.

Iets verder langs de Oostzijde, op nummer 278, ligt het vroegere bedrijfspand van Kan Palen. Hier werd hout verduurzaamd. Het fabriekspand maakt nu een haveloze indruk en zal binnenkort gesloopt worden.

Ik moet me verder qua ruimte beperken. Dus meer huizen zal ik hier niet noemen, nu al vindt de redactie dit artikel lang denk ik. Maar ik kan u echt aanraden om dit stukje Oostzijde, van de Bernhardbrug  tot het kleine glop met mooi weer een keer rustig te lopen en al het moois te bekijken. De structuur van het oude Zaandam is hier nog erg zichtbaar, dat maakt het interessant.

Als u wilt reageren op dit artikel of een aanvulling hebt dan heel graag op: simon.greve@hotmail.com

Illustraties: Gemeentearchief Zaanstad, Simon Greve