Wandeling Klauwershoek en omgeving
door Jolanda Hendriks
Op zaterdag 31 augustus hebben de leden van de Werkgroep Historisch Erfgoed en Ruimte weer een mooie wandeling gemaakt.
Dit keer was de start in de muziektent bij de Oostzijderkerk. Vanaf de in 1997 gebouwde muziektent, die amper wordt gebruikt voor muzikale doeleinden, is er een mooi uitzicht op de sluis, het oude postkantoor en Dam 2, de voormalige Vrijmetselaarsloge ‘Anna Pauwlona’ uit 1858.
Over de Oostzijderkerk is ontzettend veel te vertellen. Jan van der Male, de gemeentearchivaris van Zaanstad, heeft in 2020 een 150 pagina’s dik boek geschreven over dit Rijksmonument, waar al in de 14e eeuw één van zijn voorgangers heeft gestaan. Bijzonder zijn de gebrandschilderde ramen en het grote schilderij van de watersnoodramp in 1825. De toren werd gebouwd in 1850 en is ongeveer 50 meter hoog, in die tijd het hoogste gebouw van Zaandam.
Rechts van de kerk staat het 17e-eeuwse rechthuis van Oost-Zaandam, in 1907 verbouwd tot catechisatie- en kerkeraadskamer. Let ook op het mooie deurkalf dat nog uit 1685 dateert! Achter de kerk zagen wij nog enkele oude grafstenen liggen op een verwaarloosd stukje grond.
We lopen de Noorderkerkstraat in en zien links dan het oude straatje Zijltje. Een bijzondere naam met als betekenis een sluis. En dat klopt ook, want hier ongeveer lag een sluisje met brug, die zowel de Klauwershoek met de Oostzijde als de Oostzijde met het Fransepad verbond. Ook het water droeg de naam Zijltje. Nu rest enkel nog een straatnamenbordje…
Vanaf de Noorderkerkstraat lopen we de Klauwershoek in. Deze naam herinnert aan de ‘klauwers’, de vaklieden die de naden in de scheepsdekken en -wanden dichtten.
Kaart Klauwershoek 1825
De Klauwershoek is één van de eerst bewoonde gebieden in Oost-Zaandam, een bijzonder stukje, wat niet zou misstaan als beschermd stadsgezicht. Vele café’s stonden en staan hier, hoewel nu bijna alles leeg staat. Klauwershoek 4, houten huis d’Soete Inval, is een gemeentelijk monument; tevens het alleroudste huis in dit buurtje.
Als we de Klauwershoek uit lopen, slaan we rechtsaf de A.F. de Savornin Lohmanstraat in. Achter nummer 12 staat nog een klein stukje historie, een oude bakkerij (foto rechts) op de Fransestraat, vroeger Fransepad geheten.
Er woonde omstreeks 1890 van alles en nog wat op het Fransepad, arbeiders en middenstanders, families en alleenstaanden, een oude kachelhoutjeszager en een zakkennaaier, een notaris en een klein boertje met een groot gezin, een invalide met één arm en een scheepsbevrachter met maar één been. De elite en rijke mensen woonden niet aan dit pad maar langs de Zaan of ook wel aan een van de betere paden, zoals de Bloemgracht. Maar opvallend is dat het Fransepad niet alleen door arbeidersgezinnen bewoond werd.
Bij de aanleg van de Peperstraat en de Beatrixbrug zijn alle huizen aan dit pad verdwenen en rest er slechts een ongezellig parkeerterrein.
Op de Savornin Lohmanstraat (een Nederlandse politicus) staan aan de rechterkant enkele historiserende panden uit de jaren 90.
We lopen verder naar de P.L.Takbuurt (journalist en politicus). Eerst langs de oude school die gelukkig behouden is gebleven en gebruikt gaat worden voor dakloze jongeren. In deze buurt bouwden in 1919 de woningcorporaties ZVH en Patrimonium (het huidige Rochdale) sociale huurwoningen.
De 79 woningen van Patrimonium zijn van de architecten Tjeerd Kuipers en Arnold Ingwersen. Het waren de eerste woningen van het in 1917 opgerichte Patrimonium in Zaandam. Ze hebben een bijzondere architectuur met fraaie gevelstenen, in steen uitgehouwen gedichten en golvende daklijsten. Op de hoeken zijn er een soort torentjes.
ZVH liet haar 73 woningen door de architecten Gulden en Geldmaker ontwerpen. Deze architecten waren door heel Nederland actief. De woningen hebben pilaren bij de voordeur en aan de gevel is er een houten betimmering.
ZVH heeft ook een badhuis gebouwd op de Ds. Baxstraat 3A (nu woonhuizen). De woningen in deze buurt hadden namelijk geen badkamers. ZVH heeft haar woningen onlangs gerenoveerd en staan er weer mooi bij.
Ons valt het mooie plein op in het midden van de buurt met de prachtige, brede vleugelnootboom, die dit jaar de derde prijs ontving als mooiste boom van Nederland. In de dichtbevolkte wijk, waar verder maar weinig groen te vinden is, vormt de boom een soort groene oase. Een foto uit 1920 uit het gemeentearchief laat zien dat er geen stoepen waren. Dat was ook niet nodig, omdat er amper auto’s waren.
Via de Jan Windhouwerstraat (bestuurslid van Patrimonium en wethouder van Zaandam in de jaren 1901-1908) lopen we naar de Lijnbaanstraat. In deze buurt hebben sinds de 17e eeuw drie grote lijnbanen gestaan: ‘De Blauwe Arent’, ‘De Nieuwe Lijnbaan’ en ‘De Oude Lijnbaan’. Lijnbanen waren langwerpige, al of niet overdekte, terreinen, met daarop werktuigen om touwen en kabels te maken voor de zeeschepen. Vanaf 1900 werden hier woningen gebouwd.
Aan het einde van de Lijnbaanstraat was tot 1932 een overtuin, die plaats moest maken voor het terrein van het Sint Jansziekenhuis (nu appartementen). Vanaf de Lijnbaanstraat lopen we naar de kruising Lijnbaanstraat-Boomgaardsstraat-Tuiniersstraat en Klaas Kanstraat.
Hier was aan de linkerkant De Braak of ook wel het Meer van Genève genoemd, ontstaan na een doorbraak van de Zuiddijk in 1775. Buurthuis De Doorbraak herinnert hier nog aan.
In 1924 werd dit water gedempt omdat het er altijd stonk en nu is het al weer jaren een grasveld. Een leuke site is mijnzaandam.jouwweb.nl van Rob Klaassen met veel info over deze omgeving.
We gaan rechtsaf de Klaas Kanstraat in. Hier komen we langs het Verzetsplantsoen, wat tot 1901 de begraafplaats was van de Oostzijderkerk. Dan linksaf naar de Savornin Lohmanstraat en meteen weer rechts de Zuiderkerkstraat in (vroeger Kerkhofpad).
Minimaal sinds 1678 tot 1910 is Zuiderkerkstraat 3 pastorie geweest van de Oostzijderkerk. In 1907 is de 17e eeuwse gevelsteen met het wapen van Oost-Zaandam daar ingemetseld. Het is een Rijksmonument, evenals nummer 1. Twee langwerpige bakstenen huizen met zadeldak, in elkaars verlengde gelegen; beide met ingang en bovenlicht in pilasteromlijsting.
Via de Zuiderkerkstraat lopen we weer terug naar de Zuiddijk, veel indrukken rijker en met het besef dat vooral het gebied rondom de Oostzijderkerk bescherming verdient.
Jolanda Hendriks, September 2024
Bronnen:
*Herinneringen van Willem Maas aan het Fransepad, 2016
*Zaanwiki
*Rijksmonumenten.nl
*Boek: De Oostzijderkerk in Zaandam, Jan van der Male, 2020