De Eerste Zaanlijn
door Ruud Meijns en Peter de Vries
Er zijn twee bruggen over het Noordzeekanaal geweest; twee Hembruggen. De eerste, foto boven werd in 1887 gelijktijdig met de spoorlijn tussen Zaandam en Amsterdam in gebruik genomen. Deze Hembrug en dus ook de spoorlijn had een ander traject dat meer naar het oosten lag dan de latere Hembrug die in 1907 in gebruik werd genomen. De eerste Hembrug werd in 1910 gesloopt.
Het eerste traject van de Zaanlijn richting Amsterdam liep vanaf het station richting Havenbuurt. Dan over de brug die over het water ligt dat van de Voorzaan naar de Schiethaven loopt en verder achter de huizen van de Havenstraat richting het Noordzeekanaal. Van die lijn zijn aanwijzingen te vinden op foto’s en op kaarten. Bijvoorbeeld die hieronder.
Op deze kaart uit 1922 zijn beide spoorbanen nog goed te zien. De baan van de 1e Zaanlijn, de meest rechtse, werd nog tot in de jaren ’50 gebruikt voor de bevoorrading van de Artillerie Inrichting. De andere spoorlijn, links, deed dienst tot 1983 toen de Hemspoortunnel, in gebruik genomen.
Dat betekende dat ook het einde wat ooit de grootste spoorbrug van Europa was; De Hembrug. (foto Han de Groot)
Van de twee spoorlijnen rest dan nog een heel klein stukje aan de Provincialeweg bij wat men ‘De Coupure’ noemt.[1]
De Coupure
Om bij de Artillerie Inrichting te komen moest de Provincialeweg worden overgestoken en het verkeer werd dan door seinmensen en vlaggen gewaarschuwd en stil gezet tot de Locomotief met aanhang voorbij was. Dit is bedoelde kruising. Linksonder is nog een hek te zien waarmee de spoorlijn werd afgesloten. Het is meer symbolisch want iedereen kon er omheen. Rechtsboven in de foto is de plek waar nu nog een deel van deze oude lijn ligt zoals op de foto onder te zien is.
Op de foto links met op de achtergrond de Havenstraat is het restant van de spoorweg-oversteek mooi te zien en ook nog een stukje van de spoorbaan. Alles, behalve dat kleine stukje rail is nu geëgaliseerd.
Hier wordt duidelijk gewerkt aan het afbreken-weghalen van het laatste stukje rail op de coupure. Achtergrond de Havenstraat en op de voorgrond het stukje dat nu nog over is.
Verzoek
Nu is er door Peter de Vries, oprichter van het Hembrug Museum jaren geleden een verzoek ingediend bij de gemeente om een informatiebord te plaatsen bij het laatste restant van deze spoorlijn. Dat ligt vlak voor de snackbar aan het begin van de Havenstraat. Op dat verzoek heeft Peter de Vries nooit wat gehoord ook niet nadat hij er nog eens over heeft gebeld.
Regelmatig verdwijnen er stukjes geschiedenis uit Zaandam waar je dan alleen nog bij toeval eens aan wordt herinnerd. Een bordje met een kaartje, op een redelijk formaat en weerbestendig zou al heel wat helpen. Verder is er niets meer dat aan de eerste Zaanlijn herinnert.
Het laatste stukje van de Eerste Zaanlijn
Ook aardig om te lezen zijn de herinneringen uit de Havenbuurt die ook over deze verdwenen spoorlijn gaan. zie link.
foto’s: Gemeentearchief Zaanstad, Artillerie Inrichtingen Hembrug, Han de Groot en Ruud Meijns.
[1] Coupure. Een onderbreking in een waterkering voor de doorvoer van een weg of spoorweg.