Een wandeling door de historie van het Haaldersbroek

door Simon Greve

Zaterdag 6 mei waren we met de werkgroep op het Haaldersbroek, heel vroeger ook wel Hollaardsbroek genoemd. Het was schitterend weer, ideaal om te wandelen. En waar we normaal kijken naar panden die het beschermen waard zijn, speelden we hier als het ware een thuiswedstrijd. Want Haaldersbroek is sinds 1990 al een beschermd dorpsgezicht! Dus het was genieten van het mooie weer, van zo’n mooie omgeving en van de zeer vriendelijke ontvangst die we kregen. Maar daarover later meer.

Als het gaat om historie dan zijn de cultuurhistorische verkenningen die de gemeente doet altijd een mooie bron. Ik heb daar het volgende stukje uit gekopieerd.

“Het Haaldersbroek is in de middeleeuwen ontstaan in een Vaartpolder (de Kalverpolder). Het is niet duidelijk of het langs een (ontginnings)dijkje of pad is ontstaan. Dit is nog niet onderzocht. Daarmee valt Haaldersbroek onder dit hoofdstuk. Haaldersbroek heeft een middeleeuwse oorsprong. Het dorp werd voor het eerst vermeld in de 14de eeuw, maar was wellicht al in de 13e eeuw bewoond. De bewoners van het dorp leefden in eerste instantie van de veeteelt en visserij. Met de komst van de vele molens in de buurt van het dorp in de 17e eeuw zullen ook molenknechten aanwezig zijn geweest in het dorp. Rond 1630 woonden er naar schatting 175 mensen. In de 18e eeuw had het dorp een T-vormige structuur bestaande uit het hoofdpad Haaldersbroek en in het noorden haaks daarop het Oosteinde en het Westeinde, nu de Haaldersbroekerdwarsstraat. Het kadastrale minuutplan uit 1812 toont dat alleen het Oosteinde nog over is, waardoor de huidige L-structuur van het dorp is ontstaan.”

Natuurlijk zijn er geen middeleeuwse huizen meer over. Houten huizen zoals die toen algemeen waren hebben nu eenmaal een beperkte levensduur. Vaak waren Zaankanters ook niet rijk en het onderhoud van een huis is duur. Vele huizen vervielen dan ook op den duur.

Onze wandeling begint op de karakteristieke brug over de Braaksloot. We lopen vanaf de brug het Haaldersbroek op. Links valt op nummer 1 meteen al een mooi pand op dat op dit moment gerestaureerd wordt (zie foto).Foto auteur

Het is een rijksmonument dat volgens de bouwvergunning uit 1925 stamt maar dat oogt alsof het er al honderden jaren staat. Is het destijds nagebouwd of alleen grondig opgeknapt? Sinds 1838 was hier de broodbakkerij van de familie Pelk gevestigd en daarvoor stond er ook al een woning. En wat een uitzicht over de Zaan! Bijzonder detail is dat de gemeenteraad op 27 februari 1969 overlegd heeft over het pand en de eigenaar adviseert om het pand maar te slopen vanwege de slechte toestand. En als de eigenaar dat niet doet dan krijgt die uitsluitend toestemming tot het ‘maken van een privaat met waterspoeling ter vervanging van de tonnen’. Dus tot 1970 ging men op de ton hier!

Aan de andere kant van het pad, op nummer 2, staat een stenen huis. Het pand dateert volgens de woonvergunning uit 1934 en verving een pand dat daar al sinds 1867 stond. In 1966 werd een vergunning afgegeven voor een metaaldraaierij op dit adres, gelegen achter de woning.

Een mooi overzicht van het begin van het Haaldersbroek staat op deze zeer oude foto (1898). Op de foto links Hendrik Groot die op nummer 2 woonde. Rechts de vrouw van Chris Pelk, de bakker. Zij heette Johanna Glandorf. Naast haar haar zoon Bernardus.

Foto J. Hendriks

Op 1A, weer aan de linkerkant van het pad en verscholen achter de bomen staat een bescheiden maar prachtig huis in Zaanse stijl dat gebouwd is door de eigenaar zelf. Met een mooi versierde dakrand en een makelaar op het dak. Het is gebouwd eind jaren tachtig, erg oud is het dus niet.

Op Haaldersbroek 1B een woning in mooie stijl uit 2011. Heel mooi passend in de buurt, maar dus modern.

Nummer 4, 6, 8 bestaan niet meer en zijn vervangen door een parkeerplaats. Haaldersbroek 10-12-14 , direct na die parkeerplaats aan de rechterkant, betreft een rijtje van drie stenen woningen, later samengevoegd tot één geheel wat de huidige eigenaar ons uitlegde. Wat mij onmiddellijk deed beseffen dat men vroeger vaak met meer mensen op veel minder ruimte moest wonen. Pas in 1958 zijn er wc’s aangelegd, in 1978 zijn nummer 12 en 14 samengevoegd.

Iets verder aan de rechterkant op nummer 16 en 18 het oude ‘skooltje’. Het gaat dus niet om een pand uit 1618 zoals je zou kunnen denken. En inderdaad was hier vroeger een schooltje gevestigd. Op nummer 18 is in 1890 een broodbakkerij geweest, in ieder geval is er een vergunning afgegeven. Beide panden staan direct aan het pad.

Haaldersbroek 22, het huis met het ‘geknikte’ dak, is ook een woning in prachtige Zaanse stijl. En later uitgebouwd naar achteren. Met een schitterend uitzicht over het veld achter de woning. Het pand is van 2001, dus niet oud, maar wat past het mooi in de beeldkwaliteit! Bovendien komt het qua vorm overeen met het pand dat er daarvoor stond.

Ik kan niet ieder pand beschrijven, er zijn hier gewoon teveel schitterende huizen! Niet voor niets is het een beschermd dorpsgezicht. Maar ik kan aanraden om hier zelf ook een keer te gaan wandelen. Op de foto ziet u de werkgroep op pad terwijl er oude foto’s van de buurt bekeken worden.

Foto auteur

Haaldersbroek 7, het Zaans groene, houten pand links met de vijf ramen, dateert uit 1925.

Op nummer 24, rechts van het pad dus, staat de boerderij waar ooit Jan Bart boerde. En rechts van de boerderij een beeldentuin. Die is er al heel lang, in ieder geval zo lang als ik me kan heugen. De beelden zijn gemaakt door Bram Vergouw die hier ooit woonde.

Op nummer 11 een prachtig, houten 1-beukig woonhuis onder een zadeldak, met een rechthoekige plattegrond.

Volgens jaartal op de deurkalf boven de dooddeur daterend uit 1661. Het zou daarmee de oudste woning op het Haaldersbroek zijn.

Foto auteur

Ook dit pand is een rijksmonument. Er is af en toe wel wat aan verbouwd, maar het is grotendeels nog in de oorspronkelijke staat. Op de oude foto staat het links, wat voorover hellend.

Haaldersbroek 13, 15 en 17 zijn prachtige Zaanse panden, maar van recente datum. Het oorspronkelijke pand Haaldersbroek 15 was bouwvallig, maar is gerestaureerd en staat nu op de Zaanse Schans.

Op de plek van nummer 19, het huis dat zo inverdan staat, was ooit het oude RK weeshuis gevestigd. Het woonhuis dat er nu staat dateert uit 1937 en is dus ouder dan de buurhuizen.

Ongeveer tegenover nummer 19, achter de heg lag ooit een houten kerk. Deze is afgebroken toen de kerk op het Kalf gebouwd was, eind 19^e eeuw. Direct ten westen van de kerk, dus aan de even kant, lag de pastorie en die is er nog steeds. De kerk lag achter de pastorie, zie tekening.

Er is heel veel moois aan dit gedeelte van het Haaldersbroek. Daarnaast is het zeer rustig omdat de meeste fietsers hier al afgeslagen zijn naar de Diederik van Sonoyweg. Een paradijsje! Maar toch lopen we door, en omdat ik niet alles kan beschrijven lopen we door naar de Haaldersbroekerdwarsstraat. De langste straatnaam van Nederland zonder spaties. Op oude landkaarten valt te zien dat het linkerdeel daarvan vroeger langer was. Als het ware vormde het samen met het Haaldersbroek een soort van letter T. Omdat dat deel grotendeels verdwenen is blijft er een letter L over.

Foto auteur

Haaldersbroekerdwarsstraat 2 dateert uit 1999 en stond in 2012 te koop. Een prachtig in Zaanse stijl gebouwd pand. Omdat ik destijds geïnteresseerd was heb ik het mogen bekijken. Een plaatje!

Haaldersbroekerdwarsstraat 1 is een prachtig gemeentelijk monument waar Piet de Goede ruim 91 jaar gewoond heeft. Toen Piet overleed is het pand verkocht. Van de zeer vriendelijke nieuwe eigenaar mochten we, toen duidelijk was dat we van de historische vereniging kwamen, het pand van binnen bekijken. Hier is veel tijd en moeite ingestoken om het in zeer goede staat te brengen. Een prachtige smuiger siert hier de wand. Waar die acht jaar terug in verval was, is er nu mooi en kundig gerestaureerd. Het pand dateert volgens de kadastrale kaart uit 1800 en is daarmee het oudste pand aan de Haaldersbroekerdwarsstraat.

Wat is deze smalle dwarsstraat toch prachtig behouden gebleven! Met een wegsloot zoals die vroeger op heel veel plaatsen in de Zaanstreek gebruikelijk was. Bewoners van de oneven kant gaan over een bruggetje naar hun huis. Je kunt je zo voorstellen dat je hier honderd jaar terug in de tijd bent. Met boeren die over het water hun vee vervoeren.

Foto auteur

Op nummer 5 (foto) een schitterend houten pand uit 1870. Zoals gebruikelijk in die tijd weer bestaand uit één bouwlaag met een zadeldak. En op nummer 7 en 9 een pand met twee woningen waar in de loop der jaren een brede dakkapel aan toegevoegd is. Het kadaster geeft aan dat nummer 9 van 1884 is en nummer 7 van 1910. Een latere aanbouw?

De boerderij op nummer 12 is in 2000 gebouwd ter vervanging van een oude boerderij uit 1887. En op nummer 14 wederom een schitterend huis, maar niet oud (2001).

Volgende keer zal ik minder superlatieven gebruiken. Mijn vrouw, die dit verslag even voor mij gelezen heeft vind me zo wel erg enthousiast. Ik hoop dat u deze wandeling ook gaat maken. De wandeling is niet heel lang, naar schatting 400 meter heen en 400 meter terug. Kies een zonnige dag, doe rustig aan en geniet van dit mooiste plekje van Zaandam.

Zoals bekend is het bestuur enkele jaren geleden met een werkgroep “Historisch Erfgoed & Ruimte” gestart. Deze werkgroep houdt zich bezig met de ontwikkeling van vastgoed en ruimtelijke structuur in Zaandam in historisch opzicht. Zij bewaakt het behoud van historische panden, pleinen, bruggen en objecten in Zaandam. Om die reden wandelen de leden van de werkgroep regelmatig door delen van oud-Zaandam. En we doen daarvan ook verslag op de website. Tijdens die wandelingen bekijken we interessante gebouwen aandachtig. Met veel aandacht voor de leeftijd van een pand, de details, de functie en vroegere functie, het onderhoud en of het past bij de buurt.